Sociale (on)veiligheid op school

Binnen ons reguliere curriculumonderwijs staat de jaarklas met docent centraal. We veronderstellen dat deze jaarklas een voor leerlingen sociaal veilige omgeving is, maar is dat wel zo? In deze blog onderzoek ik de sociale (on)veiligheid op school.

Sociale veiligheid gaat over het gevoel van vertrouwen, geborgenheid en vrijheid om jezelf te zijn, zonder angst voor vernedering, uitsluiting, pesterijen of machtsmisbruik. Dat je jezelf kan zijn, je behoeften kan uiten zonder bang te hoeven zijn voor negatieve gevolgen ervan. In de basis berust sociale veiligheid op onderlingen gelijkwaardigheid, ruimte voor autonomie en het vertrouwen dat anderen iemands integriteit en eigenheid respecteren.

Binnen het huidige schoolsysteem zijn er een aantal kenmerken die beperkingen opleveren op het gebied van gelijkwaardigheid en autonomie. Denk hierbij aan:

• Leerlingen hebben zelden invloed op de inhoud van wat ze leren. Als ze geen betekenis ervaren in wat ze doen, maar wel voortdurend worden beoordeeld, dan ontstaat er stress en gevoel van vervreemding in plaats van veiligheid.
• De leraar heeft macht: bepaalt de regels, het tempo, de toetsen, wat goed of fout is. Dat kan goedbedoeld zijn, maar het zorgt voor ongelijkwaardigheid, wat sociale veiligheid kan aantasten, zeker als er geen ruimte is voor dialoog of inspraak.
• De vele toetsen, cijfers en vergelijkingen voeden vaak de onderlinge concurrentie. Dat kan leiden tot uitsluiting, prestatiedruk en pesten – precies de dingen die sociale veiligheid ondermijnen.
• Ondanks overwegende argumenten is er dagelijks amper ruimte voor persoonlijke behoeften omdat deze de voortgang van de klas negatief beïnvloeden. Als een leerling het gevoel heeft zich constant te moeten aanpassen aan een systeem dat weinig ruimte laat voor wie hij of zij is, ontstaat er juist onveiligheid, hoe goedbedoeld het systeem ook is.

Sociale veiligheid is binnen de setting van dwang en ongelijkwaardigheid dus geen vanzelfsprekendheid gezien de vele manieren waarop er sociaal onveilige situaties kunnen ontstaan. De docent zal zelf steeds voor deze veiligheid moeten zorgen, waarmee de leerlingen dus afhankelijk zijn van de vaardigheden hierin van de docent.

Conformeren is de norm

Met deze constatering wil ik geen oordeel uitspreken over de mensen die werken binnen dit systeem. Leraren, schoolleiders, intern begeleiders en alle andere professionals zetten zich met grote toewijding in voor het welzijn van hun leerlingen. Helaas kunnen deze goede bedoelingen niet altijd de structurele kenmerken van het gedwongen schoolsysteem opheffen. Er zullen dus geregeld situaties ontstaan die sociaal onveilig zijn voor leerlingen.

Omdat veiligheid een basisvoorwaarde is voor leren, en omdat deze veiligheid door het schoolsysteem niet intrinsiek geboden wordt, is het noodzakelijk om hier bij stil te staan. Systemen die draaien op hiërarchie, plicht en externe controle dragen zelden bijdragen aan wezenlijke groei, veiligheid of gemeenschap. Ze zorgen eerder voor een patroon van conformeren.

Om te ervaren hoe sociaal onveilig een schoolklas in de realiteit is, kan ik je de podcast “Opgejaagd aflevering 3” aanraden. Luister hoe, ondanks de goede bedoelingen van de juf, kinderen beperkt worden in alle voorwaarden voor sociale veiligheid. Elke dag opnieuw, 14 jaar lang.

https://www.vpro.nl/programmas/opgejaagd/aflevering-3.html

Gelukkig kan het ook anders. Er zijn scholen in Nederland zonder opgelegd curriculum. In deze gelijkwaardig georganiseerde scholen is de sociale veiligheid veel beter gewaarborgd. Maar niet alleen dat. Veel problemen die zich in het huidige curriculumonderwijs voordoen, komen binnen deze setting niet voor. Het wordt tijd dat we de discussie over ons reguliere onderwijs veel breder gaan trekken.