Straffen en consequenties

“Je blijft vandaag na omdat je je huiswerk niet hebt gemaakt.”
“Je krijgt corvee omdat je voor de derde keer te laat bent.”
“Je gaat nu de klas uit omdat je je niet kan gedragen.”

Zomaar een paar voorbeelden uit een gewone schooldag. Veel voorkomende consequenties voor bepaald ongewenst gedrag en dit hoort bij het managen van een klas. Maar helpt dit? En wat leert een leerling hier eigenlijk van?

Een straf is iets dat wordt opgelegd als vergelding, uit boosheid of om macht te tonen. Een consequentie is een logisch gevolg van gedrag. Als je niet ontbijt, dan krijg je ergens in de loop van de ochtend trek, als je je regenpak niet aantrekt wordt je nat tijdens een regenbui. Er is dus een duidelijk verschil tussen deze twee begrippen. Toch worden op scholen straffen vaak verkocht als consequenties en dat is problematisch.

Kijk naar de voorbeelden uit de eerste alinea; allemaal voorbeelden van straffen. Want wat als consequentie wordt opgelegd heeft niets te maken met de vermeende overtreding. Het zijn allemaal boodschappen van macht. “Doe wat ik je vraag of je wordt gestraft”. Leerlingen voelen heus aan dat de consequentie niets te maken heeft met hun gedrag en zullen hierdoor voornamelijk leren te gehoorzamen, bepaald gedrag te vermijden maar niet leren verantwoordelijkheid te nemen voor wat er gebeurde.

Ervaren van consequenties

“Je weet dat je, als je je zo gedraagt, de klas uit moet. Je weet dat dat de consequentie is!” Zie je het frame? “Je weet dat dat de straf is” zou de goede tweede zin zijn. Vervolgens kan de leerling kiezen om door te gaan en straf te accepteren, of zichzelf te conformeren om straf te vermijden. Dit zijn geen levenslessen die gaan over verantwoordelijkheid nemen. Dit gaat enkel over conformeren, gewenst gedrag drillen.

Een leerling krijgt een levensles door het logische gevolg te ervaren van een keuze en daar naderhand van te leren, van te ontdekken. Zo kun je bijvoorbeeld de consequentie van het niet doen van huiswerk laten ervaren: ‘Als je je werk niet voorbereidt, merk je dat het lastiger is om mee te doen aan de discussie.’ Sommige leerlingen zouden kunnen zeggen: ‘Ik wil helemaal niet meedoen.’ Dat is dan toch prima? De leerling gaat nu het gevolg van deze keuze ervaren: informatie missen, minder grip op de lesstof, of later extra moeite moeten doen om bij te benen. Zo leert hij of zij de impact van eigen keuzes, zonder dat iemand een straf oplegt.

Straffen is macht opleggen, consequenties leveren lessen op. Leren doe je dus vooral door het logische gevolg van gedrag te ervaren. Maar… binnen een gedwongen en ongelijkwaardige setting is het lastig voor leerlingen om echte consequenties te ervaren.

We moeten daarover eerlijk zijn naar leerlingen. Eerlijk zeggen dat je voor straf naar de gang moet. Dat je op school moet zijn omdat dat een wet is, dat je werkjes moet maken omdat de docent een curriculum moet volgen om daarmee de school erkenning van de Inspectie te laten krijgen. Als we eerlijk zijn, begrijpen ze de wereld veel beter dan als we met verkeerde woorden en verborgen agenda’s allerlei bedoelingen opleggen.

1066 slag bij Hastings

Ik begrijp het wel, dat het heel verleidelijk is een straf te verkopen als consequentie. Want docenten staan in een lastige spagaat. Ze moeten allerlei dingen doen waar leerlingen het veelal niet mee eens zijn. Ze moeten zich ongelijkwaardig opstellen, met als gevolg dat ze leerlingen dwingen. Daarmee leren leerlingen misschien wanneer de slag bij Hastings was, maar ze leren ook dat ze moeten doen wat er gezegd wordt om straf te vermijden. Dat ze geen invloed hebben op hun leven.

Dat zijn consequenties van ons reguliere opgelegde collectieve doelen schoolsysteem. Helaas leren leerlingen hierdoor vaak vooral dat ze macht van anderen moeten accepteren, in plaats van dat ze hun eigen keuzes en gevolgen ontdekken.