Filosofie in en over school: wat we leren van democratisch onderwijs

Vorige week luisterde ik naar een verhaal van een leerkracht die samen met zijn groep 3-leerlingen onderzocht wat een steen eigenlijk was. De kinderen discussieerden in groepjes, gaven elkaar redenen en namen onderscheidingen aan: een kiezel is geen toversteen omdat hij grijs is, een lavasteen ook niet, want je kunt er niet mee toveren. Het ging niet alleen over stenen; het ging over denken, taal en reflectie.

Het fascinerende was dat deze kinderen, nog zo jong, een eerste ervaring kregen met wat het betekent om te filosoferen. Geen vak, geen lesboek, geen toets… Gewoon nieuwsgierigheid en ruimte om te denken.

Het deed me nadenken: waarom komt zoiets maar zo zelden tot bloei in het reguliere schoolsysteem? Waarom is filosofie in de praktijk bijna altijd een vak, een curriculumonderdeel, iets dat naast het ‘echte leren’ staat?

Filosofie over het reguliere systeem

Filosofie vraagt naar aannames: wat is kennis? Wie bepaalt wat waardevol is? Wat betekent het eigenlijk om iets te leren? Het reguliere schoolsysteem geeft hier een duidelijk antwoord: kennis is wat in het curriculum staat, waardevol is wat meetbaar is, leren is iets wat plaatsvindt binnen vakken, methodes en toetsen.

Leg je dit onder een filosofische blik, dan zie je dat veel van wat ‘school’ is, eigenlijk haaks staat op leren zoals kinderen het van nature doen. Vakken scheiden de wereld, toetsen meten gehoorzaamheid, curricula bepalen wat belangrijk is in plaats van de leerlingen.

Als je alle ballast van hiërarchie, verplichte leerstof en toetsdruk wegdenkt, blijft er van het reguliere onderwijs iets bijzonders over: leren als actieve, betekenisvolle praktijk in een gemeenschap. Dat is het echte fundament van onderwijs, waar filosofie van nature een plek krijgt.

Filosofie in het reguliere systeem

Natuurlijk kan filosofie ook binnen het bestaande systeem plaatsvinden. Lessen geschiedenis, natuurkunde of biologie kunnen een filosofisch karakter hebben: vragen stellen, verbanden onderzoeken, kritisch reflecteren. Het probleem is echter dat dat meestal gefragmenteerd gebeurt en gestuurd wordt door externe eisen. Filosofie als vak kan nooit volledig het verband van het leven vervangen. Kinderen leren dan nog steeds vooral wat meetbaar is en wat past binnen de hokjes van het systeem. Met andere woorden: filosofie in school is mogelijk, maar blijft altijd gedeeltelijk kunstmatig, omdat het systeem zelf kinderen in hokjes plaatst en keuzes over hun leren beperkt.

Democratische en sociocratische scholen als contrast

In democratische of sociocratische leeromgevingen ligt dat anders. Daar kunnen kinderen echt kiezen wat en hoe ze leren, besluiten nemen over hun leerproces, en samenwerken in een gemeenschap waarin iedereen inspraak heeft. Leren en leven komen hier samen; denken en doen zijn één. Filosofie ontstaat spontaan, omdat er ruimte is om aannames te onderzoeken, verbanden te leggen en eigen betekenis te geven aan wat leerlingen doen.

Het mooie is dat dit geen theoretisch ideaal is. Democratische scholen laten zien dat het kan: kinderen leren op een manier die diep verankerd is in de werkelijkheid van hun leven, en niet in de abstractie van een curriculum.

Een lens om school te bekijken

Filosofie is geen vak. Het is een lens, een manier van kijken, een instrument om te bevragen en te verbeteren. Je kan filosofie toepassen op het reguliere onderwijs. Je zal dan zien dat, los van het curriculum, veel van het reguliere systeem heel kunstmatig is ingericht. Je ziet dat hiërarchie, toetsdruk en methodes eerder belemmeringen zijn dan ondersteuning. Democratische scholen geven een concreet voorbeeld van hoe onderwijs eruit kan zien als leren centraal staat, in plaats van administratieve controle en gestandaardiseerde resultaten.

Misschien is de kernvraag die we onszelf moeten stellen: hoeveel van wat we ‘school’ noemen, zou overblijven als we het onder een filosofische lens leggen? En belangrijker nog: wat zouden we van het reguliere onderwijs overhouden als we dit principe door het hele onderwijs zouden doorvoeren?